Demografia – tykająca bomba

Młodych jest mniej niż kiedyś, na rynek pracy wchodzą później, kwalifikacje mają gorsze, a zarobki nie pozwalają im na udany start w dorosłe życie. Starszych natomiast przybywa, pracy dla nich nie ma, a koszty opieki rosną. To czarny scenariusz dla każdego wysoko rozwiniętego państwa na świecie, a zwłaszcza dla jego systemu ubezpieczeń społecznych. Problem nie tylko finansowy, ale może przede wszystkim społeczny — w starzejącym się społeczeństwie narasta niezadowolenie, konflikty i frustracja. To też problem, z którym musi zmierzyć się Polska — jeśli nic się nie zmieni, w 2050 r. 11 mln pracujących będzie musiało utrzymać 15 mln emerytów. O tym, jak Polska może sobie z tym poradzić, dyskutowali uczestnicy panelu „Demografia i system edukacji — prawdziwe wyzwania dla gospodarki”, zorganizowanego przez „Puls Biznesu” w ramach cyklu „Czas na patriotyzm gospodarczy”.

Pokoleniowa zmiana

Małgorzata Sarzalska, zastępca dyrektora Departamentu Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS), podkreśliła, że dziś, jak na standardy UE, jesteśmy — jeszcze — społeczeństwem stosunkowo młodym.

— Zmiany pogłębiają się jednak i już w okolicy 2020 r. widoczny zacznie być problem z dostępnością młodych ludzi na rynku pracy — będzie ubywać ludzi w wieku produkcyjnym, a przybywać emerytów. To wyzwanie dla rozwoju gospodarki oraz dla systemu ubezpieczeń i pomocy społecznej. Dlatego dziś dwa najważniejsze zagadnienia to poprawa sytuacji młodych pracowników, dopiero zaczynających karierę, a także utrzymanie aktywności osób z powojennego baby boomu, powoli ją kończących — uważa Małgorzata Sarzalska.

Mateusz Morawiecki, prezes BZ WBK, nie ma wątpliwości — demografia to jeden ze strategicznych problemów Polski, która w globalnym wyścigu gospodarczym może dostać zadyszki wraz ze starzeniem się społeczeństwa.

— To wpłynie na zmiany modeli biznesowych w wielu branżach — coraz bardziej potrzebne będą produkty i usługi dla ludzi starszych. Jednocześnie niezbędne są głębokie zmiany w systemie edukacji, by kształcił pracowników przystosowanych do zmieniających się warunków — stwierdził Mateusz Morawiecki.

Nasiąkanie skorupki

Jan Zamoyski już ponad 400 lat temu wiedział, że „takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”. Ta wiedza powoli dociera też do urzędników i przedsiębiorców. Uczestnicy dyskusji zgadzali się, że na poprawę przyrostu naturalnego nie ma szans, jeśli młodzi ludzie po studiach nie będą w stanie samodzielnie utrzymać rodziny.

— Przez lata pialiśmy z zachwytu nad dynamicznie rosnącą liczbą studentów, tymczasem w rzeczywistości produkowaliśmy bezrobotnych — mówił Mateusz Morawiecki.

Marian Lubieniecki, Subsea Executive Manager w GE Oil & Gas, zwraca uwagę, że ostatnio sytuacja zmienia się jednak na lepsze.

— Wyraźnie zmienia się postrzeganie kierunków przez 16- i 17-latków. To młodzi ludzie, którzy — nawet jeśli nie kochają matematyki — zdają ją na maturze na rozszerzonym poziomie, by otworzyć sobie furtkę na uczelnie techniczne. Kandydatów na takie studia przybywa, bo dostrzeżono, że w przeciwieństwie do humanistów — na absolwentów takich kierunków czeka praca, i to w dodatku praca stabilna i perspektywiczna. Oczywiście takie studia są bardziej wymagające, ale coś za coś — stwierdził Marian Lubieniecki. Magdalena Gera-Pikulska, członek zarządu i dyrektor ds. personalnych w T-Mobile, zwróciła uwagę na to, że programy nauczania uniwersyteckiego czy politechnicznego często odstają od rynkowych realiów.

— Przedsiębiorcy wiedzą, czego potrzebują, jakich kompetencji. Dziś na uczelniach zdecydowanie brakuje twardej wiedzy matematycznej — kształci się za dużo marketingowców, ekonomistów itp. Społeczeństwo rozwija się w kierunku „e” — e-usług, e-handlu itd, a my wciąż nie jesteśmy na to gotowi — powiedziała Magdalena Gera-Pikulska.

Ciężar ciąż

Sensowne studia to jednak tylko fundament pod demograficzny sukces — ich absolwenci bowiem nie zostaną w kraju i nie założą rodzin, jeśli sytuacja na rynku pracy nie będzie zachęcająca.

— Z naszych analiz wynika, że przy podejmowaniu decyzji o posiadaniu pierwszego dziecka dla młodych Polaków najważniejsze są dwa czynniki. To stabilność zatrudnienia, nawet bez względu na wysokość zarobków, a także mieszkanie — nawet niekoniecznie posiadane na własność, ale przynajmniej takie, którego nie trzeba współdzielić z rodzicami. Przy kolejnych dzieciach na plan pierwszy wysuwa się wysokość dochodu i możliwość uzyskania opieki nad dzieckiem w czasie pracy — mówiła Małgorzata Sarzalska.

Magdalena Gera-Pikulska dodała, że przedsiębiorcy wraz z państwem powinni zadbać o to, by młodzi rodzice, a zwłaszcza młode matki, nie wypadali z rynku pracy. Inaczej obawa przed założeniem rodziny będzie zbyt duża.

— Aktywność zawodowa kobiet jest zbyt niska, zwłaszcza w kontekście ich liczebnej przewagi wśród absolwentów uczelni. U nas każdego roku co dziesiąty pracownik ma dziecko — i staramy się im pomagać, jak możemy. Mniejsze firmy nie mają jednak takich możliwości, a dla przedsiębiorcy zatrudniającego 20-30 osób kilka ciąż w jednym roku to katastrofa. Przydałyby się specjalne fundusze dla sektora MŚP, pozwalające rodzicom np. na płacenie za żłobki — stwierdziła Magdalena Gera- Pikulska.

Marian Lubieniecki podkreślił, że takim firmom jak GE zależy na długofalowym utrzymaniu pracownika, w którego zainwestowały — najlepiej przez całe życie.

— Dlatego potrzebne są elastyczne mechanizmy wspierania zatrudnionych, pozwalające im na stworzenie rodziny, i elastycznie dopasowujące czas pracy, by mogli zostawać w domu z dzieckiem i nie musieli wybierać między karierą a potomstwem — powiedział Marian Lubieniecki.

Legalne nianie

Gdy dziecko już się urodzi, problemy się nie kończą — wręcz przeciwnie. Pierwszy i najważniejszy to zapewnienie nad nim opieki. A tu jest źle. Według Tomasza Misiaka, twórcy firmy pośrednictwa pracy Work Service, polskie rozwiązania systemowe w zakresie opieki nad najmłodszymi dziećmi mają dziś mnóstwo felerów.

— Nie będzie większej dzietności bez darmowych przedszkoli i żłobków, ale samo łożenie pieniędzy na to nie wystarczy. Dziś praktycznie nie działa legalna branża opiekunek dla dzieci — ich zatrudnienie łączy się z tak skomplikowaną papierologią, że rodzice wolą po prostu zatrudnić opiekunki na czarno. Dziećmi i osobami starszymi opiekuje się w Polsce 300 tys. osób. Gdyby zatrudnić je legalnie, to system sam utrzymałby się ze składek — stwierdził Tomasz Misiak.

Te problemy dostrzega również resort pracy.

— System żłobków dopiero od 2011 r. wyszedł spod nadzoru resortu zdrowia, co dało mu szansę na rozwój — wcześniej takich placówek w całym kraju było zaledwie około 500. Takich zapóźnień nie można błyskawicznie nadrobić. Same żłobki nie rozwiążą jednak problemu i nie sprawdzą się np. na terenach wiejskich. Wprowadzamy inne, elastyczne mechanizmy, ale np. legalizowanie pracy niani dziś praktycznie nie działa — to zaledwie około 1000 osób w całym kraju, czyli kropla w morzu — powiedziała Małgorzata Sarzalska.

Państwo może jednak skutecznie wpływać na zwiększanie przyrostu naturalnego.

— Widzimy, że Polki i Polacy na emigracji, m.in. w Wielkiej Brytanii, znacznie lepiej radzą sobie z zastępowalnością pokoleń — dobre zabezpieczenie socjalne i stabilność na rynku pracy pomagają w podejmowaniu decyzji o posiadaniu dzieci — stwierdził prezes BZ WBK.

Państwowe programy wsparcia rodziny oczywiście słono kosztują — i kto jak kto, ale bankowiec wie, że pieniędzy nie można wydawać bezmyślnie.

— Musimy popatrzeć na najlepsze światowe praktyki. Szwecja czy Francja mają sukcesy na polu demograficznym, tymczasem w Niemczech na takie programy wydaje się olbrzymie pieniądze, a sukcesów nie ma i stopa dzietności jest podobna jak w Polsce. Nie ma idealnej recepty, strategię trzeba dopasować do specyfiki kraju — powiedział Mateusz Morawiecki.

Trzeci wiek

Samo zwiększenie przyrostu naturalnego i zatrzymanie młodych w kraju nie wystarczy — z każdym rokiem coraz większej uwagi będzie bowiem wymagała rosnąca w siłę armia emerytów i osób w wieku przedemerytalnym, które wylądowały na bezrobociu. Jeśli nie zadba się o nich, gospodarka padnie na kolana.

— Niepokojące dla Polski jest to, że tylko 40 proc. osób między 55. a 64. rokiem życia jest aktywnych zawodowo — średnia europejska to ponad 50 proc. Jak ogromna masa ludzka z powojennego baby boomu spadnie do takiego poziomu aktywności zawodowej, to będzie dramat. Trzeba pamiętać, że wiele z tych osób nie ma odpowiedniego wykształcenia, by sprostać nowym wyzwaniom, a w dodatku opór ludzi wobec późniejszego przechodzenia na emeryturę jest olbrzymi — stwierdził Tomasz Misiak.

W aktywizacji starszych ma pomóc m.in. nowy system pośrednictwa pracy, w który włączą się prywatni przedsiębiorcy, a działające od dawna urzędy zmienią zasady działania.

— Urzędy, tak jak prywatne instytucje, będą teraz rozliczane za efekt — za to, ilu bezrobotnych rzeczywiście znalazło zatrudnienie, i to trwałe. Mamy nadzieję, że zmieni to filozofię podejścia do bezrobotnych. Trzeba jednak pamiętać, że osoby po 50. roku życia bardzo niechętnie zdobywają nowe kompetencje — od lat tylko 1 proc. z nich chce się szkolić i nie jesteśmy w stanie podnieść tego wskaźnika, mimo kierowania na to pieniędzy z funduszy krajowych i unijnych — powiedziała Małgorzata Sarzalska.

Zdaniem Mateusza Morawieckiego, jest jeszcze jedna recepta na problemy demograficzne.

— Widzimy dziś olbrzymi odpływ krwi z Polski. Znaczna część młodych ludzi, którzy wybierają emigrację, już z niej nie wróci. Dlatego naprawdę potrzebujemy dziś rozsądnej dyskusji o polityce imigracyjnej — dla Ukraińców i Białorusinów to my jesteśmy Zachodem, i to my możemy zaoferować im lepsze warunki życia. To może być sposób na wypełnienie luki tworzonej przez polskich emigrantów — stwierdził Mateusz Morawiecki.