Zgodnie ze starą tezą, zgodnie z którą "Rosja bez Ukrainy nie będzie mocarstwem" grudniowa data uznania niepodległości Ukrainy stanowić może symboliczną klamrę istnienia Związku Radzieckiego. Ten polityczny twór zapoczątkowany przez komunistę Lenina w burzliwych latach pierwszej wojny światowej niewiele miał wspólnego z ideałami dziewiętnastowiecznych socjalistów. Państwo odpowiedzialne za śmierć milionów ludzi na całym świecie uległo samorozwiązaniu 31 grudnia 1991 r., choć proces rozpoczął się kilka lat wcześniej. Oto kalendarium jego najważniejszych wydarzeń:
11 marca 1985 - po śmierci Konstantina Czernienki władzę przejmuje Michaił Gorbaczow; zainicjował politykę pieriestrojki (przebudowy) i głasnosti (jawności), których podstawą było złagodzenie cenzury oraz ograniczona liberalizacja gospodarcza i polityczna;
1988-1990 - "parada suwerenności", wyższość prawa republiki nad związkowym ogłasza najpierw Estonia, później pozostałe republiki;
11 marca 1990 - Litwa ogłasza niepodległość;
Akt litewskiego parlamentu nie został uznany przez Michaiła Gorbaczowa. Związek Radziecki starał się wymusić jego unieważnienie m.in. poprzez wprowadzenie różnego rodzaju sankcji gospodarczych.
1990-1991 - Akt Przywrócenia Państwa Litewskiego staje się inspiracją dla innych podmiotów Związku Radzieckiego i ich własnych deklaracji niepodległości;
styczeń 1991 - żołnierze Armii Czerwonej szturmują parlament w Wilnie oraz wieżę telewizyjną; nieuzbrojeni Litwini starli się z oddziałami wojska, czternaście osób zginęło, kilkaset zostało rannych;
od 11 lutego 1991 - kolejne państwa uznają niepodległość Litwy;
19 sierpnia 1991 - pucz Janajewa, próba odzyskania władzy przez twardogłowych komunistów z Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego;
21 sierpnia 1991 - klęska puczu; w kolejnych dniach kilku przywódców rebelii popełnia samobójstwa; władzę w Rosji przejmuje Borys Jelcyn;
24 sierpnia 1991 - zawieszenie, a następnie likwidacja (29 sierpnia) Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego;
6 września 1991 - ZSRR uznaje niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii;
wrzesień 1991 - nieudane negocjacje przywódców republik związkowych w sprawie utworzenia luźnej federacji niepodległych państw;
1 grudnia 1991 – referendum dot. niepodległości Ukrainy i wybranie prezydentem Leonida Krawczuka;
2 grudnia 1991 - Polska uznaje niepodległość Ukrainy, pięć godzin później czyni to Kanada;
8 grudnia 1991 - przywódcy Rosji, Ukrainy i Białorusi podpisują w Białowieży akt rozwiązania ZSRR i powołania Wspólnoty Niepodległych Państw;
25 grudnia 1991 - do dymisji podaje się prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow;
31 grudnia 1991 - formalne rozwiązanie Związku Radzieckiego.
Ostatniego dnia istnienia ZSRR korespondent Polskiego Radia informował:
"Niezawisimaja Gazieta w specjalnym wydaniu pisze, że największy reformator XX wieku został zmuszony do ustąpienia z utworzonego przez siebie stanowiska prezydenta Związku Radzieckiego.
Wielkie totalitarne mocarstwo, utworzone w 1917 r. przez komunistę Lenina na ruinach carskiego imperium runęło pod ciężarem chaotycznych reform rozpoczętych prze komunistę Gorbaczowa.
- Próba zbudowania socjalizmu nie udała się. - powiedział dziś przewodniczący Rady Republik, izby wyższej parlamentu, Anuarbek Alimżanow. - Okazało się, że przeskoczenie w rozwoju historycznym całych epok jest niemożliwe. Ponownie wróciliśmy do kapitalizmu.
Te słowa stanowią swego rodzaju symboliczną klamrę 74 letniego eksperymentu, jakim stał się zainicjowany w 1917 roku pomysł stworzenia raju na ziemi, zbudowania państwa sprawiedliwości społecznej.
Rada Najwyższa przyjęła dziś deklarację stwierdzającą, że Związek Radziecki przestał istnieć."