Początki - Poczta scala zabory
13Organizację polskiej administracji pocztowej zapoczątkował dekret Rady Regencyjnej z 3 stycznia 1918 roku „O tymczasowej organizacji władz naczelnych w Królestwie Polskim”. W myśl tego dekretu wszystkie sprawy związane z działalnością poczty i telekomunikacji zostały podporządkowane Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Nowa władza priorytetowo traktowała urządzenia pocztowe i telekomunikacyjne. Instytucja nabierała cech narodowych. Obowiązywał w niej język polski, jako urzędowy. Poczta stawała się w ten sposób jednym z organów administracji państwowej zapewniając łączność pomiędzy trzema byłymi zaborami.
Rola poczty, jako instytucji państwowej wzrosła z chwilą utworzenia, dekretem Naczelnika Państwa z 5 lutego 1919 roku, odrębnego Ministerstwa Poczt i Telegrafów. Stworzenie osobnego resortu umożliwiło szybką rozbudowę systemu łączności.
Do zadań nowego ministerstwa należało uruchomienie pocztowej administracji terenowej, zapewnienie ciągłości obsługi przez jednostki eksploatacyjne, zabezpieczenie komunikacji między nimi oraz ustalenie zakresu usług pocztowych, stawek taryfowych i nawiązanie stosunków międzynarodowych.
Ministerstwu Poczt i Telegrafów podlegała bezpośrednio Pocztowa Kasa Oszczędności, Główna Składnica Materiałów Pocztowo–Telegraficznych, Izba Kontroli Rachunkowej Poczt i Telegrafów oraz Muzeum Poczty i Telekomunikacji. Powołano w nim cztery departamenty: administracyjny, pocztowy, telegraficzno–telefoniczny i gospodarczy oraz samodzielny wydział rachunkowy.
W 1919 roku, dekretem Naczelnika Państwa „O tymczasowych przepisach pocztowych”, została uregulowana także strona prawna działalności poczty. Na mocy tego dekretu Poczta Polska stała się instytucją użyteczności publicznej, z której usług mieli prawo korzystać wszyscy obywatele. Zabezpieczona została tajemnica korespondencji. Dekret ustalał zasadę odpłatności usług pocztowych, zapewniał ochronę prawną pracownika oraz obowiązek przewożenia poczty i udzielania niezbędnych pomieszczeń przez inne instytucje państwowe. Równocześnie ministerstwo opublikowało wytyczne w sprawie mocy przepisów ustalonych przez państwa zaborcze. Miały one nadal obowiązywać, jeżeli nie były sprzeczne z ustrojem nowego państwa, aż do ich zmiany lub zastąpienia regulacjami polskimi.
Zaczęto uruchamiać pocztową administrację terenową. Wyzwolone terytorium państwa polskiego podzielono na pięć okręgów dyrekcyjnych: warszawski, lubelski, lwowski, krakowski i wileński oraz trzy okręgi na obszarze zarządzanym przez Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej: bydgoski, poznański i pomorski. Z końcem 1921 roku do Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy włączono okręg pomorski. W Gdańsku utworzono Dyrekcję Poczt i Telegrafów Rzeczypospolitej Polskiej, jako organ administracyjny na terenie Wolnego Miasta. Tworzenie jednolitej struktury organizacyjnej poczty zakończono na Górnym Śląsku. W maju 1922 roku na obszarze przyznanym Polsce powołano Inspektorat Poczt i Telegrafów z siedzibą w Katowicach.
W 1919 r. na łamach gazet ogłoszono konkurs na projekt mundurów urzędników i służby pocztowej. Ministerstwo Poczt i Telegrafów pragnęło, by: „…krój i sylwetka ubiorów miały charakter polski, a na czapce i kołnierzyku powinny być umieszczone złączone godła poczty i telegrafu”. Do jury konkursowego zaproszono znanych malarzy i wybitnych profesorów Akademii Sztuk Pięknych: Karola Tichego, Wincentego Trojanowskiego i Edwarda Wittinga. Do dziś ocalały trzy zespoły projektów złożone przez malarzy: Stanisława Rzeckiego, Józefa Czajkowskiego oraz Bronisława Gembarzewskiego. Brak jest informacji o dalszych losach konkursu. W 1923 roku wprowadzono pierwsze polskie mundury pocztowe, miały one jednak inny krój niż przedstawione propozycje.
Sieć placówek i organizacja
W marcu 1922 roku wprowadzono jednolity statut organizacyjny dyrekcji poczt i telegrafów, jako władzy administracyjnej pierwszej instancji, na czele, której stał Prezes i Rada Dyrekcyjna, jako organ pomocniczo–konsultacyjny. W każdej dyrekcji powołano cztery wydziały: administracyjny, pocztowy, telegraficzno–telefoniczny i rachunkowy. W ramach okręgów dyrekcyjnych organizowana była sieć urzędów, agencji i pośrednictw pocztowych.
Urzędy stanowiły podstawę sieci placówek pocztowych. Były podzielone na sześć klas. Klasyfikacja była uzależniona od zakresu świadczonych usług, rozmiarów eksploatacji, wielkości wpływów za usługi, roli danej placówki w sieci pocztowej, a także od wielkości obsługiwanego ośrodka. W zależności od rodzaju wykonywanych usług podzielono je na: urząd pocztowy, urząd telegraficzny, urząd telefoniczny oraz urząd pocztowo–telegraficzny.
Dużą rolę w sieci placówek pocztowych odgrywały agencje. Obszar ich działalności obejmował niewielkie terytorium, ale docierały z usługami pocztowymi do najmniejszych miejscowości w kraju. Często były to pierwsze poczty na tych terenach. W miarę wzrostu zapotrzebowania, były one przekształcane w urzędy. Agencje podlegały bezpośrednio Dyrekcji Poczt i Telegrafów.
Pośrednictwa pocztowe były traktowane przede wszystkim, jako placówki o charakterze pomocniczym, uzupełniającym sieć pocztową. Oferowały niewielki zakres usług, przyjmowały i doręczały zwykłe przesyłki, sprzedawały znaczki i druki płatne. Podlegały one urzędom lub agencjom na obszarze, na którym zostały utworzone.
Zakres usług, czyli nie tylko listy
Obsługa ludności w zakresie usług poczty była w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości bardzo skromna i ograniczała się do przyjmowania, przewozu i doręczania zwykłych przesyłek pocztowych. Z czasem zwiększono wachlarz usług. Poczta zaczęła przyjmować, przewozić i doręczać czasopisma i paczki, listy wartościowe, przekazy pocztowe oraz telegraficzne. Wprowadziła też usługi dodatkowe np.: polecenie przesyłek, pośpieszne doręczanie, poste restante. Urzędy i agencje, jako placówki Pocztowej Kasy Oszczędności, wypłacały renty oraz pośredniczyły w obrocie czekowym, a później oszczędnościowym. Trzonem systemu transportowego poczty były połączenia kolejowe, uzupełnione samochodowymi, konnymi, rowerowymi, pieszymi i rzadziej lotniczymi.
Stowarzyszenia międzynarodowe
Już pierwszego maja 1919 roku Polska przystąpiła do Światowego Związku Pocztowego, a od 20 czerwca stała się członkiem Międzynarodowego Związku Telegraficznego. W tym samym roku, na kongresie w Madrycie podpisano sześć nowych układów pocztowych, których stroną była też Polska.
Reorganizacja
W 1923 roku, ze względów oszczędnościowych, zlikwidowano Ministerstwo Poczt i Telegrafów, jego obowiązki przejął Minister Przemysłu i Handlu. Rozporządzeniem Prezydenta RP z 1924 roku powołano do życia Generalną Dyrekcję Poczt i Telegrafów. Stanowiła ona samodzielną jednostkę administracyjną. W jej skład wchodziło jedenaście wydziałów utworzonych z departamentów dawnego ministerstwa. Podlegały jej wszystkie dyrekcje okręgowe, jednostki centralne i cała sieć placówek oraz urządzeń pocztowych i telekomunikacyjnych wraz z zatrudnionym personelem. Na jej czele stał Dyrektor Generalny, którego zakres kompetencji był stosunkowo duży, decydował on o kierunkach rozwoju łączności w kraju.
W ciągu pierwszych lat funkcjonowania niepodległej poczty położono nacisk na utworzenie spójnego systemu łączności, pomijając często problem usprawnienia i racjonalizacji jednostek eksploatacyjnych. Do 1926 roku poczta przynosiła mierne dochody, podobnie jak inne dziedziny gospodarki pod ścisłą kontrolą państwa. Przyczyną były mało elastyczne przepisy organizacyjne, które cechował duży stopień centralizacji. Rząd marszałka Piłsudskiego zmierzał do zwiększenia sprawności poczty i telekomunikacji, a także do przystosowania tej instytucji do aktualnych potrzeb kraju. W organizacji resortu nastąpiła kolejna zmiana – na mocy rozporządzenia Prezydenta RP z 19 stycznia 1927 roku wskrzeszono Ministerstwo Poczt i Telegrafów. Na decyzję tę wpłynął fakt wzrastającego znaczenia służby pocztowo–telekomunikacyjnej oraz, rozważany już wówczas, zamiar wyłączenia jej z administracji państwowej.
„POLSKA POCZTA, TELEGRAF I TELEFON” W LATACH 1928–1939
Komercjalizacja Poczty Polskiej
Przełomowym momentem było utworzenie w 1928 roku państwowego przedsiębiorstwa „Polska Poczta, Telegraf i Telefon” (PPTiT). Komercjalizacja została przeprowadzona na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 22 marca. Tym samym ze Skarbu Państwa wyłączono majątek potrzebny do prowadzenia przedsiębiorstwa, nadano mu osobowość prawną i zwolniono z bezpośredniej odpowiedzialności za zobowiązania wynikłe z działalności poczty, telegrafu i telefonu. PPTiT stało się samoistnym organizmem gospodarczym podejmującym decyzje na własną odpowiedzialność. Było ono prowadzone na zasadach handlowych. Rozporządzenie ustaliło zasadę, że wszystkie świadczenia wykonywane na rzecz organów i przedsiębiorstw państwowych powinny być opłacane.
PPTiT było zwolnione od uiszczania jakichkolwiek podatków i danin płaconych na rzecz Skarbu Państwa i związków samorządowych. Kontrolę nad przedsiębiorstwem sprawowała Najwyższa Izba Kontroli. Zarządzał nim minister resortu przez dyrekcję poczt i telegrafów oraz podległe im jednostki. Pracownicy PPTiT byli funkcjonariuszami państwowymi.
Formalnie przedsiębiorstwo rozpoczęło swoją działalność z dniem 1 lipca 1928 roku. W rzeczywistości stan dotychczasowy nie uległ zmianie, gdyż rozporządzenie o jego utworzeniu stanowiło jedynie podstawę prawną i ramowy program, którego realizacja wymagała wydania wykonawczych aktów prawych. Wykonanie tego zadania zlecano Ministrowi Poczt i Telegrafów w porozumieniu z Ministrem Skarbu i innymi członkami rządu.
Zmiany strukturalne w PPTiT po 1933
Komercjalizacja wprowadziła zmiany w dotychczasowej strukturze PPTiT. W celu przystosowania organizacji ministerstwa do zarządzania przedsiębiorstwem, uchwała rządu z 1933 roku częściowo zmieniła jego statut. Ministerstwo składało się teraz z: gabinetu ministra, biura personalnego i wojskowego oraz trzech departamentów: administracyjnego, pocztowego i technicznego. Z departamentów wydzielono samodzielne biura załatwiające sprawy, które nie miały większego związku z pozostałymi jednostkami. W Gabinecie Ministra załatwiano teraz problemy o charakterze ogólnym, organizacyjnym oraz sprawy dotyczące inspekcji i nadzoru nad podległymi przedsiębiorstwami, a także te wymagające współpracy z władzami. Ważną rolę w strukturze organizacyjnej zajmowało Biuro Wojskowe, przygotowujące pocztę, telegraf i telefonię do wyzwań związanych z obronnością kraju.
W miarę postępu prac nad komercjalizacją PPTiT pojawiła się konieczność zmiany istniejących w przedsiębiorstwie form organizacyjnych. Porządki rozpoczęto od ujednolicenia i aktualizacji istniejących przepisów. Rezultatem tych działań było rozporządzenie Ministra Poczt i Telegrafów z dnia 31 sierpnia 1935 roku o organizacji państwowego przedsiębiorstwa „Polska Poczta, Telegraf i Telefon” oraz instrukcja organizacyjna dla jednostek kierowniczych, wykonawczych i centralnych przedsiębiorstwa.
Zgodnie z rozporządzeniem PPTiT obejmowało swoją działalnością całe państwo oraz Wolne Miasto Gdańsk, w zakresie przewidzianym umowami międzynarodowymi. Okręgi poczt i telegrafów podzielono na obwody pocztowo–telekomunikacyjne (a te na obszary pocztowe) oraz na rejony telekomunikacyjne. Dokonano także podziału jednostek organizacyjnych na centralne i terytorialne.
Jednostkami centralnymi były: Państwowy Instytut Telekomunikacyjny, Izba Kontroli Rachunkowej Poczty i Telekomunikacji, Muzeum Poczty i Telekomunikacji, Główna Składnica Materiałów Pocztowych oraz Główna Składnica Materiałów Teletechnicznych. Za jednostki terytorialne uznano te, których zakres działania obejmował część terytorium państwa. Podzielono je na kierownicze i wykonawcze. Do tych pierwszych zaliczono dyrekcje okręgów poczt i telegrafów, obwodowe urzędy pocztowo–telekomunikacyjne i pocztowe oraz rejonowe urzędy telekomunikacyjne. Jednostkami wykonawczymi uczyniono wszystkie rodzaje placówek pocztowych i telekomunikacyjnych oraz pocztowe urzędy przewozowe, okręgowe składnice materiałów pocztowych i okręgowe składnice materiałów teletechnicznych. Jednostki wykonawcze podzielono na: eksploatacyjne i pomocnicze.
Jednostkami eksploatacyjnymi były urzędy, agencje i pośrednictwa. Podzielono je na klasy i stopnie. Kilka największych urzędów na terenie Warszawy, ze względu na rozmiary świadczonych usług i znaczenie, zostało zaliczonych do grupy pozaklasowej.
Jednostkami pomocniczymi były pocztowe urzędy przewozowe oraz okręgowe składnice materiałów pocztowych i teletechnicznych. Zapewniały one środki potrzebne do wykonywania usług jednostkom eksploatacyjnym.
Najbardziej istotną zmianą w nowej organizacji przedsiębiorstwa była decentralizacja czynności administracyjnych. Szerokie uprawnienia przyznano nowo utworzonym urzędom obwodowym i rejonowym, sprzyjały one rozwojowi sieci placówek. Uruchamiano tańsze w eksploatacji agencje, pośrednictwa, czasowe i stałe oddziały urzędów, kioski pocztowo–telekomunikacyjne oraz poczty peronowe. Według stanu na dzień 1 marca 1939 roku na terenie Polski było ogółem 5086 jednostek wykonawczych, w tym 1274 urzędy i 2911 agencji.
II Wojna Światowa
31 sierpnia 1939 roku weszła w życie instrukcja organizacji łączności na czas wojny. Wraz z ogłoszeniem mobilizacji uruchomiono jednostki poczt polowych i służby teletechnicznej. Wojskowe linie podłączono do centrali PPTiT i linii stałych, zabezpieczonych przed podsłuchem nieprzyjaciela.
Zarządzeniem Prezydenta RP, z dniem 1 września 1939 roku, na obszarze całego państwa wprowadzono stan wojenny i wyjątkowy. Wiązało się to z zawieszeniem niektórych swobód obywatelskich. Władze administracyjne upoważniono do przeglądania, zajmowania i konfiskacji korespondencji, przesyłek i telegramów, a także kontrolowania rozmów telefonicznych i radiowych.
Ustanowiony dekretem Prezydenta RP urząd Głównego Komisarza Cywilnego nie przejął zwierzchnictwa nad pocztą i telekomunikacją. Z chwilą wybuchu wojny łączność cywilną przyporządkowano do systemu obronnego kraju. We wrześniu służbę teletechniczną pełniły: 43 rejonowe urzędy telefoniczno–telegraficzne, 6 urzędów radiokomunikacyjnych, około 240 nadzorów teletechnicznych przy urzędach obwodowych oraz Główny Urząd Telekomunikacyjny w Warszawie.
Już w pierwszych dniach II Wojny Światowej łącznościowcy ruszyli do walki. Do historii przeszły zwłaszcza: obrona Poczty Gdańskiej i ich walki w obronie Warszawy oraz twierdzy Modlin.
Niemiecka Poczta Wschód
Władze niemieckie powołały we wrześniu Deutsche Dienstpost Osten (Niemiecką Pocztę Urzędową Wschód). Początkowo funkcjonowała ona na całym obszarze opanowanym przez armię hitlerowską i obsługiwała przede wszystkim Niemców. Po zakończeniu kampanii wrześniowej, z ziem Polski centralnej i południowej utworzono Generalne Gubernatorstwo, ustanawiając niemiecki porządek administracyjny. Rozporządzeniem gubernatora Franka z października 1939 powołana została Niemiecka Poczta Wschód (Deutsche Post Osten), która przejęła cały majątek i prawa Poczty Polskiej. W jej placówkach obowiązywało prawo pocztowo–telegraficzne III Rzeszy. Teren Generalnego Gubernatorstwa podzielono na pięć okręgów pocztowych, z siedzibami w Warszawie, Lwowie, Lublinie, Radomiu i Krakowie. Sieć placówek poczty niemieckiej tworzyły: samodzielne urzędy pocztowe obsługiwane przez niemiecki personel i zatrudniające także Polaków, podlegające urzędom, biura, agencje oraz pośrednictwa pocztowe.
W grudniu na terenie Generalnego Gubernatorstwa funkcjonowało 1961 placówek Deutsche Post Osten, w których było zatrudnionych 3400 Niemców, 14000 Polaków i 300 Volksdeutschów. Władze niemieckie wezwały pracowników Poczty Polskiej do podjęcia pracy w swoich placówkach. Za niewykonanie zarządzenia groziło im aresztowanie i deportacja na przymusowe roboty.
Przesyłanie listów ludności cywilnej, za pośrednictwem poczty niemieckiej, wznowiono dopiero w połowie listopada 1939. Korespondencja podlegała cenzurze. Polakom skonfiskowano odbiorniki radiowe. Ich posiadanie i słuchanie audycji groziło śmiercią lub obozem koncentracyjnym.
Poczta Polska na emigracji
W okresie II Wojny Światowej Poczta Polska wznowiła działalność w Wielkiej Brytanii. Emigracyjny Rząd Polski w Londynie zdawał sobie sprawę z konieczności uregulowania spraw związanych z łącznością wojskową i cywilną. Już w kwietniu 1941 roku podjęto, zakończone pomyślnie, rozmowy z brytyjskim Home Office w sprawie emisji przez rząd polski znaczków pocztowych. Przystąpiono do prawnego uregulowania działalności naszej poczty. W październiku 1941, zgodnie z dekretem prezydenta Raczkiewicza, prawa i obowiązki dotyczące władz naczelnych łączności i PPTiT przejęło Ministerstwo Skarbu. Powołano w nim Dział Pocztowy. Zgodnie z postanowieniami Międzynarodowej Konwencji Pocztowej, rząd Rzeczypospolitej miał prawo uruchamiania placówek na statkach handlowych i okrętach wojennych stanowiących część terytorium państwa polskiego. Morskie agencje pocztowe dostarczały korespondencję do adresatów na terenie Wielkiej Brytanii, państw zaprzyjaźnionych oraz neutralnych.
W 1944 roku, dekretem prezydenta Raczkiewicza, obowiązki Ministra Poczt i Telegrafów powierzono Ministrowi Przemysłu, Handlu i Żeglugi. Całokształt spraw pocztowych podlegał Wydziałowi Pocztowemu.
W lipcu 1945, w związku z likwidacją Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Żeglugi, zakończyły działalność agencje pocztowe na okrętach wojennych i statkach handlowych.
Poczta Polska na terenach okupowanych
U schyłku roku 1940 rząd w Londynie powołał Głównego Delegata na Kraj, któremu powierzono utworzenie i rozbudowę administracji podziemnej. Wysłannik realizował swoje zadania przy pomocy delegatury dzielącej się na szereg departamentów, w tym Poczt i Telegrafów, którego struktura opierała się na organizacji PPTiT sprzed 1939. Od kwietnia 1941 roku do września 1942 stworzono komórki centralną i okręgowe, obsadzono kierownicze stanowiska w okręgach i urzędach rejonowych oraz obwodowych. Przystąpiono też do prac nad nowelizacją przepisów ułatwiających przejście od działalności poczty w okresie wojny do funkcjonowania w warunkach pokojowych. Departament współpracował z Szefostwem Łączności Komendy Głównej Armii Krajowej, przygotowując plany uruchomienia i wykorzystania sieci telekomunikacyjnej na czas powstania.
W okresie okupacji hitlerowskiej polska poczta była organizacją tajną, instytucją o charakterze wojskowym nieobsługująca ludności cywilnej. Dopiero w okresie powstania warszawskiego mogła działać jako instytucja użyteczności publicznej. Dowództwo powierzyło jej obsługę harcerzom. Na mocy porozumienia Naczelnika Głównej Kwatery Harcerstwa z Komendą Warszawskiego Okręgu AK, utworzono Główną Pocztę Harcerską i jej placówki w wyzwolonych dzielnicach miasta. Do obiegu wprowadzono kartki pocztowe oraz przyjmowano listy w stanie otwartym, stemplowane datownikiem Poczty Polskiej, po ocenzurowaniu doręczane adresatom. Poczta Harcerska rozprowadziła 116317 listów za pośrednictwem 8 rozdzielnic i 40 skrzynek pocztowych. Rozkaz nr 14 dowódcy Powstania gen. Antoniego Chruściela „Montera” z 11 sierpnia stanowił m.in.: „Dnia 6 bm. została uruchomiona z inicjatywy harcerzy poczta polowa… Poczta polowa podlega cenzurze wojskowej… Cała treść korespondencji nie powinna przekraczać 25 słów…”. Wprowadzenie cenzury korespondencji było wymogiem w mieście objętym walką.
Straty resortu łączności, w wyniku działań wojennych na ziemiach polskich, oszacowano na ponad miliard przedwojennych złotych. Sieć placówek została zniszczona w ponad 70%, a budynki pocztowe i telekomunikacyjne oraz linie i urządzenia w 79%, stracono też 90% środków przewozowych.
LATA 1944-1989
W 1944 roku sprawy poczty i telekomunikacji włączono do wspólnego resortu komunikacji, poczt i telegrafów. Na podstawie dekretu PKWN z 1 grudnia 1944 resort ten został podzielony na dwa oddzielne: komunikacji oraz poczt i telegrafów. Na podstawie ustawy z 31 grudnia 1944 roku o utworzeniu Rządu Tymczasowego został powołany urząd Ministra Poczt i Telegrafów. Organizacja wewnętrzna oraz zakres jego zadań i kompetencji zostały oparte na Statucie Ministerstwa Poczt i Telegrafów z 1939. Stopniowo wprowadzano w nim szereg zmian w celu dostosowania organizacji ministerstwa do odmiennych warunków społeczno–politycznych. W skład resortu, oprócz ministerstwa, wchodziło państwowe przedsiębiorstwo „Poczta Polska, Telegraf i Telefon”. Jako jednostki centralne reaktywowano te same instytucje, które funkcjonowały przed wrześniem 1939, ponadto w 1945 utworzono Zakład Techniki Pocztowej oraz Ośrodek Szkolnictwa Pocztowo–Telekomunikacyjnego.
Jako pierwszą powołano do życia z dniem 28 lipca 1944 roku Dyrekcję Okręgu Poczt i Telegrafów (DOPiT) w Lublinie. Podlegała jej sieć pocztowa wyzwolonego w 1944 województwa lubelskiego, wraz z częścią białostocczyzny i rzeszowskiego. Działalność następnych okręgów regulowało rozporządzenie kierownika resortu komunikacji, poczt i telegrafów z 16 sierpnia 1944 roku.
Z chwilą rozpoczęcia ofensywy styczniowej 1945 roku, przed Rządem Tymczasowym stanęło zadanie jak najszybszej odbudowy i zagospodarowania kraju. Kierownictwo resortu poczt i telegrafów, w pierwszej fazie organizacyjnej, miało za zadanie stworzyć aparat administracyjny i wykonawczy oraz nawiązać łączność na wyzwolonych terenach. Do stworzenia prawidłowej organizacji sieci stało się konieczne powołanie kolejnych jednostek kierowniczych, koordynujących sprawy związane z funkcjonowaniem tej dziedziny gospodarki narodowej. DOPiT–y w Krakowie, Łodzi, Poznaniu i Bydgoszczy pokryły siecią placówek odzyskane po wiekach ziemie zachodnio–północne. Pracownicy wysłani przez poznański DOPiT działali na Pomorzu Zachodnim, ziemi lubuskiej i nielicznych powiatach Dolnego Śląska. Grupy dyrekcji bydgoskiej pracowały na Pomorzu Gdańskim, Warmii i Mazurach. Pocztowców z dyrekcji krakowskiej, oddelegowano na obszar Dolnego i Górnego Śląska, gdzie kierowano też ludzi z Warszawy i Łodzi. Ostatnią dyrekcją utworzoną na Ziemiach Odzyskanych była szczecińska.
Utworzono dziesięć dyrekcji okręgów z siedzibami w: Warszawie, Lublinie, Krakowie, Katowicach, Olsztynie, Poznaniu, Łodzi, Gdańsku, Szczecinie i Wrocławiu. Ich granice administracyjne ustaliło rozporządzenie Ministra Poczt i Telegrafów z dnia 28 marca 1946 roku. Powołano 271 obwodowych urzędów pocztowo–telekomunikacyjnych oraz 57 rejonowych urzędów telegraficzno–telefonicznych.
Obwodowe urzędy pocztowo–telekomunikacyjne obejmowały obszar jednego lub kilku powiatów albo wydzielonych dzielnic miast. Pełniły podwójną funkcję: kontrolującą działalność podległych sobie jednostek oraz eksploatacyjną.
Rejonowe urzędy telegraficzno–telefoniczne zajmowały się budową i konserwacją sieci teletechnicznej oraz urządzeń stacyjnych. Obszar ich działania obejmował jeden lub więcej urzędów obwodowych.
Proces tworzenia okręgów poczt i telegrafów na obszarze odrodzonego państwa polskiego zakończono w 1945 roku.
Odbudowa sieci pocztowo–telekomunikacyjnej w Polsce Ludowej
Sprawą o wymiarze politycznym było stworzenie, w możliwie jak najkrótszym czasie, sprawnie funkcjonującej sieci na Ziemiach Odzyskanych. Ze względu na niewyjaśnioną do lipca 1945 roku sprawę zachodnich granic Polski, uruchamianie placówek pocztowych nie mogło wyprzedzać działalności oficjalnych urzędów i instytucji władz polskich. Organizacja łączności na Ziemiach Odzyskanych wyglądała podobnie jak na pozostałym obszarze kraju. Każdy funkcjonujący już urząd obwodowy był zobowiązywany do tworzenia następnych urzędów i agencji w sąsiednich powiatach. Zjawisko to nosiło miano „patronatu” i odegrało ważną rolę na ziemiach północno-zachodnich.
Po II Wojnie Światowej sieć pocztowo–telekomunikacyjną tworzyły jednostki eksploatacyjne. Działały one na podstawie rozporządzenia kierownika resortu komunikacji, poczt i telegrafów z dnia 1 sierpnia 1944 roku o uruchomieniu poczty, telegrafu i telefonu na wyzwolonych terenach centralnej Polski. Dzieliły się na placówki pocztowo–telekomunikacyjne oraz jednostki techniczne.
Placówki pocztowo–telekomunikacyjne zajmowały się bezpośrednią obsługą klientów. Ze względu na zakres wykonywanych usług podzielono je na: urzędy i ich oddziały, agencje, pośrednictwa oraz kioski.
Urzędy wykonywały pełen zakres usług przewidzianych dla jednostek eksploatacyjnych PPTiT. Do obsługi w zakresie służby nadawczej domów towarowych, targów i zjazdów mogły być tworzone specjalne odziały. Powierzano im te same zadania co urzędom pocztowym, z tym, że nie prowadziły odrębnej rachunkowości. Placówkami eksploatacyjnymi były także urzędy dworcowe. Do ich zadań należała segregacja, ekspedycja oraz przewóz przesyłek pocztowych, mogły też wykonywać służbę eksploatacyjną przewidzianą dla urzędów.
Agencje pocztowo–telekomunikacyjne obsługiwały wyłącznie osiedla typu wiejskiego. Wykonywały te same zadania co każdy oddawczy urząd pocztowo–telekomunikacyjny, jednak nie prowadziły ewidencji radioabonentów oraz nie sporządzały protestów wekslowych w ruchu krajowym.
Pośrednictwa były placówkami o ograniczonym zakresie działania. Wykonywały służbę nadawczą w zakresie zwykłych i poleconych przesyłek listowych, przyjmowały prenumeratę czasopism oraz zajmowały się sprzedażą znaczków pocztowych, kartek i druków płatnych.
Kioski pocztowo–telekomunikacyjne tworzono na czas określony, wyłącznie do obsługi imprez (targów, zjazdów, wystaw).
Jednostki techniczne dbały o sprawność i obsługiwały urządzenia eksploatacyjne. Zaliczano do nich: nadzory techniczne i urzędy kabli międzymiastowych.
Do końca grudnia 1944 liczba wszystkich placówek w kraju wynosiła 614, w tym 382 agencje i 232 urzędy. Największą ich liczbą dysponował okręg lubelski, który reaktywował 14 urzędów obwodowych.
Formalne wznowienie działalności usługowej PPTiT nastąpiło 1 sierpnia 1944 roku na podstawie rozporządzenia kierownika resortu komunikacji, poczt i telegrafów, w którym ustalono pierwsze stawki taryfowe dotyczące przesyłek listowych, listów wartościowych, czasopism, paczek do 5 kg i przekazów pocztowych. Pierwsza taryfa zawierała zaledwie 7 pozycji usługowych.
1 września 1945 roku rozszerzono zakres usług do poziomu sprzed września 1939. Wprowadzono listy o wadze 2 kg, miejscowe wezwania płatnicze, druki bezadresowe i druki–ulotki. Wagę paczek podniesiono do 20 kg i wprowadzono dodatkową usługę „ekspres”. Reaktywowano też obrót czekowy i usługi Pocztowej Kasy Oszczędności. Poczta stała się instytucją o charakterze bankowym, odbierającą gotówkę z wielu instytucji i urzędów, wypłacającą renty i emerytury. W 1946 roku nawiązała współpracę z „Polskim Radiem” rozpoczynając rejestrację abonentów radiofonicznych, wydawanie zezwoleń na zakup, posiadanie i używanie urządzeń odbiorczych oraz inkasowanie abonamentu.
W pierwszych latach powojennych w zasadzie żadna placówka pocztowa nie dysponowała sprzętem w postaci datowników, plombownic czy stempli. Używano przedwrześniowych pieczęci urzędowych z orłem w koronie, kasowników poniemieckich i stempli gumowych z nazwą urzędu. Datę nadania przesyłki dopisywano odręcznie. Brakowało też znaczków, więc usługi pocztowe opłacano gotówką.
Na sprawność poczty miała też wpływ, zakrojona na szeroką skalę, cenzura wojenna, zniesiona dopiero dekretem z 13 września 1945 roku.
Na ziemiach wyzwolonych w 1944 roku, ze względu na zniszczone drogi, mosty i linie kolejowe, najszybszym środkiem dostarczania przesyłek były samoloty lotnictwa cywilnego. Niestety utrzymywały one połączenia tylko pomiędzy większymi miastami. Na krótszych trasach wykorzystywano samochody i motocykle. W miarę oddawania do użytku publicznego naprawionych linii kolejowych, sukcesywnie wprowadzano połączenia ambulansowe i konwoje pocztowo–kolejowe. Pierwsze takie kursy ruszyły 16 sierpnia 1944 roku na szlaku Lublin–Rozwadów.
W 1945 roku wymiany ładunku pocztowego dokonywano często systemem sztafetowym, przez posłańców wędrujących od urzędu do innej placówki posiadającej połączenia drogowe albo kolejowe. Rady narodowe zobowiązano do udzielania PPTiT pomocy w zakresie przesyłek pocztowych. Spoczywał na nich obowiązek dostarczania podwód szarwarkowych oraz posłańców pieszych, rowerowych i konnych. Na terenach nieobjętych miejscową służbą doręczeń to starostwa wyznaczały termin i miejscowość, z której delegowano gońca do placówki terenowej. Obowiązek wysyłania posłańców, po przesyłki dla jednej lub kilku gmin, leżał w kompetencjach władz gminnych i gromadzkich. One też ustalały stosowne opłaty.
Podstawowym zadaniem Poczty Polskiej do 1945 roku było odbudowanie sieci łączności oraz osiągnięcie przedwojennego rozmiaru usług. W następnych latach rząd, wykorzystując ten resort, dążył do sprawowania kontroli nad sprawami krajowymi. Placówki pocztowe nie tylko tworzyły system szybkiej informacji administracji państwowej, stanowiły też bazę realizacji jej planów.
PPTIT W LATACH 1950–1989
Organizacja poczty Polskiej w latach pięćdziesiątych
Na początku lat pięćdziesiątych PPTiT dostosowano do nowego podziału terytorialnego kraju. Na podstawie ustawy z 28 czerwca 1950 roku utworzono nowe województwa: koszalińskie, opolskie i zielonogórskie. Zmieniono też granice niektórych województw oraz ich nazwy. W ten sposób ukształtował się, istniejący do 1975 roku, podział terytorium państwa na 17 województw i 5 wydzielonych z województw miast (Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław i Łódź). Taki podział administracyjny kraju przyczynił się do utworzenia nowych dyrekcji poczt i telegrafów. Każdy z istniejących odtąd siedemnastu okręgów obejmował jedno województwo, zaś obwody pocztowo–telekomunikacyjne równały się granicom powiatów.
Rozpoczęto też proces oddzielania poczty od telekomunikacji. W 1950 roku, w Warszawie, w miejsce DOPiT utworzono dwie oddzielne dyrekcje: Poczty i Telekomunikacji. Konieczność podwójnego uzgadniania spraw i współpraca z władzami terenowymi nie wpłynęły zbyt dobrze na rozwój poczty i telekomunikacji w tym okręgu, dlatego po dwóch latach przywrócono działanie DOPiT.
W latach 1954–1955 doszło do kolejnej reorganizacji PPTiT. Tym razem zlikwidowano dyrekcje okręgów oraz zarządy radiofonizacji kraju, tworząc w zamian wojewódzkie zarządy łączności. W powiatach połączono ze sobą obwodowe i rejonowe urzędy telegraficzno–telefoniczne, z których powstały zarządy łączności. Na skutek takich posunięć rozproszone zostały kadry techniczne, a jednostki organizacyjne były zbyt słabe, żeby zagwarantować odpowiednią specjalizację personelu. Zaważyło to na ponownym reaktywowaniu w latach 1957–1958 dyrekcji okręgów poczt i telegrafów (tym razem w liczbie dziesięciu) oraz urzędów obwodowych i rejonowych.
Przez pierwsze dziesięć lat PRL funkcjonowanie PPTiT opierało się na przedwojennych podstawach prawnych. Normy te interpretowano i stosowano uzupełniając o wymogi bezpieczeństwa interesów nowego państwa
Za pierwszą poważną próbę uporządkowania przepisów pocztowo–telekomunikacyjnych uznać można dekret o łączności z 11 marca 1955 roku. Rada Ministrów mogła teraz wstrzymać lub ograniczyć ruch łączności w całym kraju bądź jego części. Czyniło to z Ministerstwa Łączności absolutnego monopolistę. W zakresie usług pocztowych państwo miało wyłączne prawo przyjmowania, przesyłania i doręczania korespondencji pisemnej w obrocie krajowym i zagranicznym. Zachowało też dla siebie kolportaż wszystkich czasopism, oprócz Dziennika Ustaw, Monitora Polskiego i dzienników urzędowych. W okresie realnego socjalizmu kierownictwo partii uznawało łączność za jedno z głównych narzędzi utrzymania ustroju i kontroli społeczeństwa.
Poczta w latach siedemdziesiątych
31 stycznia 1961 roku sejm uchwalił nową ustawę o łączności, która monopol państwa ograniczała do zarobkowego przewozu oraz doręczania zamkniętej i otwartej korespondencji pisemnej. Jednak Rada Ministrów, wydając rozporządzenie, miała możliwość rozszerzenia prawa wyłączności na niezarobkowy przewóz i doręczanie korespondencji pisemnej określonego rodzaju. Ustawa określała też nowe zasady działania państwowego przedsiębiorstwa PPTiT. Żeby zdecentralizować zarządzanie większą samodzielność przyznano obwodowym i rejonowym urzędom telegraficzno–telefonicznym.
W 1972 roku w miejsce gromad stworzono gminy, w 1975 zwiększono ilość województw z 17 do 49 i zlikwidowano powiaty. PPTiT musiało przystosować struktury organizacyjne do zaistniałych zmian. Utrzymano działające dotychczas dyrekcje okręgów poczty i telekomunikacji, z tym, że teraz miały one charakter ponad wojewódzki. Każda z nich kierowała siecią placówek w trzech, a nawet siedmiu, sąsiadujących ze sobą województwach. Zwiększyło to ich władzę administracyjną. W terenie, obszary nowych województw, wykorzystano do stworzenia dwóch jednostek zarządzania: wojewódzkich urzędów poczty i wojewódzkich urzędów telekomunikacji. Każdy z nich obejmował jedno województwo, zajmując się eksploatacją na jego terenie. Tym samym obwodowe urzędy pocztowo–telekomunikacyjne i rejonowe telegraficzno–telefoniczne stały się zwykłymi placówkami wykonawczymi. Zmiany wiązały podstawowy szczebel zarządzania z eksploatacją. Utworzenie dużych obszarów wojewódzkich urzędów poczty przyczyniło się do większej samodzielności dyrektorów i naczelników.
Lata osiemdziesiąte
Zmiany związane z wprowadzaną w latach osiemdziesiątych reformą gospodarczą objęły także resort łączności. Postępu w regulacjach pocztowych i telekomunikacyjnych dokonano wprowadzając ustawę o łączności z dnia 15 listopada 1984 roku. Utrzymała ona dotychczasowy zakres monopolu państwa w dziedzinie poczty ale nieco ograniczyła prawo jego wyłączności w telekomunikacji. Przewidywała możliwość wydawania zezwoleń na zakładanie i używanie przewodowych sieci telekomunikacyjnych i radiokomunikacyjnych oraz urządzeń radiowych.
Momentem zwrotnym w działalności PPTiT był rok 1987. Podjęto wtedy uchwałę w sprawie realizacji drugiego etapu reformy gospodarczej. Utworzono resort Transportu, Żeglugi i Łączności. Równocześnie PPTiT stało się samodzielną jednostką o zasięgu ogólnokrajowym, kierowaną przez dyrektora generalnego. Zmieniono nazwę przedsiębiorstwa na: państwowa jednostka organizacyjna „Poczta Polska, Telefon i Telegraf”. Zgodnie z założeniami drugiego etapu reformy, łączność uzyskała pełną samodzielność, a współdziałanie z Dyrekcją Generalną miało się opierać na przepisach prawa cywilnego i działaniu mechanizmów ekonomicznych. PPTiT miała odtąd funkcjonować na zasadach działania przedsiębiorstwa wielozakładowego.
29 grudnia 1988 roku Minister Transportu, Żeglugi i Łączności zatwierdził statut jednostki państwowej, regulujący jej działalność w nowej strukturze organizacyjnej. Według zmienionych zasad Dyrektor Generalny (powoływany przez ministra) reprezentował przedsiębiorstwo na zewnątrz, ustalał jego strukturę wewnętrzną oraz zadania.
1 stycznia 1989 roku, po dokonaniu kolejnej restrukturyzacji, w PPTiT znalazło się 11 instytucji o zasięgu centralnym, 49 dyrekcji wojewódzkich, 10 zakładów transportu samochodowego, 9 radiokomunikacji i teletransmisji oraz 11 zakładów technicznych.
4 grudnia 1991, zarządzeniem Ministra Łączności, w miejsce państwowej jednostki organizacyjnej „Polska Poczta, Telegraf i Telefon” powołano dwa oddzielne podmioty gospodarcze: państwowe przedsiębiorstwo użyteczności publicznej „Poczta Polska” oraz spółkę akcyjną Skarbu Państwa „Telekomunikacja Polska”.