James Ensor (1860–1949), belgijski mistrz groteski, i Witold Wojtkiewicz (1879–1909), wizjoner Młodej Polski, dzielą wspólną wrażliwość: niepokój wobec świata, fascynację maską, śmiercią i teatrem życia. Ensor, zakorzeniony w folklorze Ostendy, malował wizje karnawałowego szaleństwa pełne masek, parad i barwnego chaosu. Przekornie i dosadnie piętnował obłudę i głupotę. Operował ostrymi kolorami i deformacją postaci.
Bardziej liryczny Wojtkiewicz tworzył melancholijne obrazy dzieciństwa, szaleństwa i śmierci, gdzie niewinność spotyka się ze stratą i kruchością istnienia. Jego postaci to ożywione lalki, istoty na granicy jawy i snu, wyobcowane, często wykluczone. Obaj pokazują świat na opak – zarazem absurdalny i boleśnie prawdziwy.
Na wystawie można zobaczyć prawie 200 dzieł sztuki prezentowanych w teatralnie zaaranżowanej przestrzeni. Kuratorzy zestawili twórczość Ensora i Wojtkiewicza wokół motywów karnawałowej maskarady, teatru lalkowego, cyrku, śmierci, erotyki i groteski – tematów, które odsłaniają głębię ludzkiej natury i granice poznania.
Kontekstowo zaprezentowano też obrazy, rysunki i grafikę innych twórców epoki, m.in. Jacka Malczewskiego, Wojciecha Weissa, Olgi Boznańskiej i Leona Wyczółkowskiego.
Narrację wystawy dopełniają teatralne kukiełki, maski i stroje karnawałowe, a także instalacja dźwiękowa z poematem Jarosława Mikołajewskiego zamówionym i napisanym specjalnie na tę okazję. To wyraz przekonania, że w sztuce istotne jest powinowactwo różnych dziedzin – słowa, poezji i obrazu – spotykających się w jednej przestrzeni wyobraźni i metafory.
– Muzeum Narodowe w Warszawie wpuszcza w swoje przestrzenie poezję i teatr. Zależało nam bowiem na uchwyceniu metaforycznego charakteru karnawału jako świata na opak, świata szaleństwa, transgresji, obłędów, anarchii, wolności, ale też kruchości, bo przecież karnawał zapowiada czas pokuty, refleksji o śmierci – mówi Agnieszka Lajus, dyrektorka Muzeum Narodowego w Warszawie.
Wystawę podzielono na sześć przestrzeni. „Lalki, szopka, podłe maski” wprowadzają w świat masek i kukiełek, które inspirowały obu twórców. „Zielony Balonik” oddaje klimat krakowskiego kabaretu, w którym dojrzewała artystyczna osobowość Wojtkiewicza. „Karnawał” eksploruje belgijskie tradycje, pokazując źródła inspiracji Ensora. „Na wiec!” ukazuje społeczne zaangażowanie artystów, ich ostrą jak brzytwa satyrę. „Z dziecięcych póz” prezentuje dzieciństwo jako przestrzeń niepokoju, a „Thanatos” to część wystawy, w której motyw śmierci staje się ostatnim aktem karnawału.
Ekspozycja powstała dzięki współpracy Polski z regionem Flandrii w Belgii. Kuratorami wystawy są: Joanna Kilian, Agnieszka Lajus, Kamilla Pijanowska-Badysiak (Muzeum Narodowe w Warszawie), Herwig Todts (Królewskie Muzeum Sztuk Pięknych w Antwerpii).
Ekspozycja jest dostępna do 11 stycznia 2026 r.