Pierwsze przedstawienie w Teatrze im. Stefana Żeromskiego w Kielcach wystawiono w 1879 r., zaś budowa jego siedziby rozpoczęła się dwa lata wcześniej. Zgodnie z romantyczną legendą zamożny lokalny przemysłowiec, Ludwik Stumpf, zbudował teatr dla pochodzącej z Warszawy aktorki, której tożsamość pozostaje nieznana. Wyrazem płomiennej sympatii filantropa było zlecenie projektu budynku Franciszkowi Ksaweremu Kowalskiemu, uczniowi Henryka Marconiego, mistrza XIX-wiecznej architektury w Polsce. Na działce przy jednej z głównych ulic miasta architekt zaprojektował kamienicę o eklektycznej fasadzie ozdobionej czterema posągami muz teatralnych. „Gazeta Kielecka” donosiła, że otwarcie nowego teatru było wielkim wydarzeniem towarzyskim. Na widowni w dniu premiery pojawiło się około 800 osób.
W ostatnich dekadach stan techniczny budynku stale się pogarszał, znacząco ograniczając funkcjonowanie placówki. Konkurs architektoniczny na przebudowę i rozbudowę siedziby teatru rozpisano w 2017 r., a inwestycja miała połączyć renowację zabytku z modernizacją odpowiadającą na potrzeby współczesnego teatru. Głównym założeniem projektu autorstwa pracowni WXCA, która zwyciężyła w konkursie, było wydobycie walorów architektonicznych teatru i wykreowanie nowej jakości: poszerzenie możliwości inscenizacyjnych za pomocą nowoczesnej technologii scenicznej. Ta technologia wyróżnia dziś Teatr Żeromskiego na arenie międzynarodowej.
Muzy, kariatydy i sławy literatury
Program prac konserwatorskich objął przywrócenie historycznego wystroju wnętrz teatru przez renowację zabytkowych detali architektonicznych oraz rekonstrukcję elementów dekoracyjnych, które się nie zachowały. Starannie odnowiono XIX-wieczną fasadę – po przeszło 60 latach powróciły na nią charakterystyczne rzeźby czterech muz teatralnych. Dawny blask odzyskały reprezentacyjne foyer i klatki schodowe. Przechodzenie tych pomieszczeń układa się w sekwencję doświadczeń, które stopniowo wprowadzają widza w podniosły nastrój właściwy świątyni kultury.
Kulminacja tego doświadczenia następuje z chwilą przekroczenia progu historycznej Dużej sceny. Drobiazgowej renowacji poddane zostały m.in. zabytkowe kariatydy z portalu okna scenicznego, a wśród zrekonstruowanych dekoracji znalazły się medaliony z wizerunkami pisarzy, które niegdyś zdobiły dolny balkon widowni. Pierwotnie było ich 15 – ukazywały wizerunki m.in. Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego. Z inicjatywy architektów teatralna galeria została rozszerzona o medaliony z sylwetkami współczesnych sław literatury, m.in. Czesława Miłosza i Wisławy Szymborskiej, które uzupełniły wystrój górnego balkonu. Płaskorzeźby są dziełami artysty Piotra Maślanki.
Współczesnym akcentem jest też widowiskowy, ręcznie młotkowany, pozłacany mosiężny plafon, który ozdobił sufit Dużej sceny. Pełni jednocześnie funkcję dekoracyjną i akustyczną. Jego kolorystyka nie jest przypadkowa – zestawienie złota, pastelowego różu i jasnych i ciemnych zieleni we wnętrzach jest odwołaniem do oryginalnego wystroju wnętrz Teatru Żeromskiego w stylu fin de siècle.
Najnowocześniejsza scena teatralna w Polsce
W wyniku przebudowy teatr zyskał innowacyjne technologie sceniczne: sześciometrową scenę obrotową, mobilne audytoria i zestaw sześciu dwupoziomowych zapadni. Technologia pozwala na błyskawiczną zmianę scenografii (obrót o 360 stopni) i grę aktora na trzy strony. Ta jakość wyróżnia teatr w skali Europy. W wyniku rozbudowy obiektu – nadbudowy i adaptacji sąsiedniej kamienicy – przestrzeń Dużej sceny została powiększona ponad dwukrotnie, przy zachowaniu widowni w oryginalnym miejscu.
Placówka zyskała też drugą, współczesną scenę, a także dwie sale prób, studio nagrań, warsztaty scenograficzne, podziemne, dwukondygnacyjne magazyny i pomieszczenia techniczne, pokoje rezydencyjne dla artystów. Renowacji poddano garderoby. Dla architektów priorytetem było optymalne rozplanowanie układu przestrzennego i komunikacyjnego, który zapewni funkcjonalność i komfortowe warunki pracy aktorom, scenografom, kostiumografom, makijażystom, fryzjerom, oświetleniowcom, akustykom…
Architektura nowej kubatury posługuje się współczesnym, prostym językiem wrażliwym na historyczny kontekst. Do połączenia starego z nowym doszło nie na zasadzie imitacji czy kontrastu, lecz dialogu, w którym język architektoniczny współczesnej części teatru – budując ciągłość – nie zatraca autonomii wyrazu. Przykryta betonowymi, kanelowanymi płytami elewacja frontowa nowej kubatury kontynuuje porządki historycznej fasady teatru, odwołując się do niej skalą i rytmem. Podobnie jest w przypadku nowych oficyn wokół dziedzińca, których kompozycja koresponduje z klasyczną architekturą formami i proporcjami otworów okiennych.
Kielce z nowym miejskim podwórkiem
Przez niemal 150 lat działalności Teatr Żeromskiego zapisał się w tożsamości Kielc i pamięci kolejnych pokoleń mieszkańców. Projekt jego rewitalizacji miał tchnąć w zabytkowy budynek nowe życie: stworzyć warunki do poszerzenia możliwości programowych, a zarazem poszerzania granic tradycyjnie rozumianej instytucji teatralnej, jeszcze bardziej otwierając ją na publiczność i mieszkańców. Takim zapraszającym, aktywizującym gestem w stronę miasta i lokalnej społeczności jest m.in. otwarcie dziedzińca, dawniej pełniącego funkcję zaplecza.
Powstanie nowego, ogólnodostępnego miejskiego wnętrza pozwala na wyjście z ofertą plenerowych spektakli, warsztatów czy wystaw, tworzy miejsce dla wydarzeń kulturalnych i spotkań towarzyskich odbywających się także poza godzinami spektakli. Dodatkowe okno sceniczne w sali nowej sceny otwiera się na dziedziniec, umożliwiając oglądanie sztuk teatralnych także w przestrzeni podwórka.
Prestiżowa nominacja
Kielecki teatr znalazł się na liście nominowanych do Nagrody Architektonicznej UE Mies van der Rohe Award 2026. Ufundowana w 1988 r., przyznawana co dwa lata przez Unię Europejską oraz Fundację Miesa van der Rohego nagroda jest jednym z najbardziej prestiżowych światowych wyróżnień w dziedzinie architektury. Od lat tytułem tym nagradza się powstałe w Europie wybitne dzieła architektury współczesnej wnoszące nową jakość artystyczną, wartość społeczną i kulturową. Teatr im. Stefana Żeromskiego w Kielcach jest trzecim w dorobku WXCA projektem nominowanym do nagrody, zarazem drugim zrealizowanym na Kielecczyźnie. W 2013 r. pracowania otrzymała nominację za Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry, a w 2017 r. za Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej w Chęcinach.
Najlepszą realizację architektoniczną w Europie poznamy w przyszłym roku – zwycięzca nagrody zostanie ogłoszony w kwietniu 2026 r.