Zakończenie negocjacji o członkostwo Polski w UE jest ukoronowaniem wieloletniego wysiłku polskiego społeczeństwa na rzecz integracji Polski z Unią Europejską. Jest symbolem powrotu Polski do europejskich korzeni oraz zajęcia należnego jej miejsca wśród narodów Europy.
Idea włączenia Polski w nurt procesu integracji europejskiej była motorem reform przeprowadzanych w ciągu ostatnich kilkunastu lat.
Perspektywa uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej stanowiła w powszechnym odczuciu szansę przyspieszenia budowy otwartego społeczeństwa demokratycznego, wzrostu gospodarczego, dobrobytu oraz rozwoju cywilizacyjnego.
Pierwszym krokiem na drodze europejskiej integracji było podpisanie 16 grudnia 1991 r. Układu Europejskiego, ustanawiającego stowarzyszenie Polski ze Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi.
Dzięki porozumieniu ponad politycznymi podziałami w zakresie priorytetowego znaczenia integracji z Unią Europejską dla polskiej racji stanu oraz wysiłkom kolejnych polskich rządów, osiągnięty został postęp w przygotowaniu Polski do członkostwa w Unii, umożliwiający rozpoczęcie negocjacji o członkostwo 31 marca 1998 r. oraz ich zakończenie na spotkaniu Rady Europejskiej w Kopenhadze, 13 grudnia 2002 r.
Uzyskanie tak spektakularnego sukcesu, polegającego na skróceniu dystansu rozwojowego między Polską i państwami UE oraz na spełnieniu kryteriów członkostwa w tak krótkim czasie nie byłoby możliwe bez zrealizowania przez Polskę szeregu celów pośrednich, niezbędnych dla uznania naszego kraju przez Unię Europejską za państwo gotowe do rozpoczęcia rokowań.
Osiągnięcie tego celu nie byłoby także możliwe bez stworzenia naszemu krajowi korzystnego otoczenia zewnętrznego w dążeniu do członkostwa w UE. Ułatwiła to w pierwszej kolejności silna wola polityczna po stronie państw członkowskich UE, dla których podobnie jak i dla Polski, idea rozszerzenia oznaczała przede wszystkim likwidację pojałtańskiego podziału Europy oraz powrotu do normalności na kontynencie, normalności niezbędnej dla zapewnienia Europie należnego miejsca na arenie międzynarodowej, stworzenia społeczeństwom dalszych perspektyw postępu gospodarczego oraz cywilizacyjnego rozwoju.
Zakończenie negocjacji o członkostwo w UE, nakreślając precyzyjnie perspektywę przystąpienia do UE oznacza, że Polska przyjęła na siebie bardzo konkretne zobowiązania.
Najogólniej podsumowując wynik rokowań należy stwierdzić, że Polska wyraziła zgodę na przyjęcie całości wspólnotowego dorobku prawnego UE. Nie wszystkie standardy unijne będą jednak obowiązywać w Polsce od daty uzyskania członkostwa. Niektóre regulacje wymagać bowiem będą stopniowego wprowadzenia i data ich pełnej implementacji została przesunięta poza datę przystąpienia Polski do UE.
W przedkładanym Raporcie omówione zostały wyniki negocjacji poprzez przedstawienie podjętych zobowiązań w odniesieniu do poszczególnych dziedzin prawodawstwa wspólnotowego (na użytek negocjacji pogrupowanych w tzw. obszary negocjacyjne), uzyskanych przez Polskę rozwiązań przejściowych oraz zasad udziału Polski w politykach wspólnotowych w pierwszych latach członkostwa.
Uwarunkowania procesu integracji europejskiej
Na kształt i przebieg negocjacji o członkostwo w UE wpływ wywierało wiele zewnętrznych oraz wewnętrznych czynników, tak o pozytywnym jak i negatywnym charakterze.
Wśród zewnętrznych uwarunkowań sprzyjających procesowi negocjacji wymienić należy:
- wolę Unii Europejskiej do rozpoczęcia rozmów z Polską i determinację w dotrzymaniu założonego kalendarza negocjacji;
- przekonanie po stronie państw UE, że przystąpienie Polski będzie dla Wspólnoty politycznie i gospodarczo korzystne;
- uznanie Polski za kraj rokujący wypełnienie w średniookresowej perspektywie czasowej kryteriów członkostwa określonych przez Radę Europejską w Kopenhadze w czerwcu 1993 r.;
- przyjęcie strategii przedakcesyjnej, której głównym elementem są instrumenty finansowe (PHARE, SAPARD, ISPA), Układu Europejski, uczestnictwo w programach wspólnotowych;
- stworzenie mechanizmów oraz procedur niezbędnych dla efektywnego prowadzenia negocjacji akcesyjnych;
- spełnienie niezbędnego warunku dla zakończenia negocjacji poprzez określenie ram finansowych rozszerzenia UE podczas nadzwyczajnego posiedzenia Rady Europejskiej w Berlinie w marcu 1999 r.;
- przyjęcie przez Radę Europejską w Helsinkach „mapy drogowej negocjacji”, która wyznaczyła harmonogram zamykania poszczególnych obszarów negocjacyjnych niezbędny dla zakończenia procesu w 2002 r.;
- określenie przez Radę Europejską w Nicei w grudniu 2000 r. ram instytucjonalnych rozszerzonej UE oraz sprecyzowanie perspektywy członkostwa w 2004 r.
Główne czynniki zewnętrzne ograniczające dynamikę rozmów to:
- niepewność po stronie państw członkowskich UE co do zachowania status quo w wyniku przyjęcia państw znajdujących się na niższym poziomie rozwoju ekonomiczno-gospodarczego;
- postrzeganie rozszerzenia UE głównie przez pryzmat kosztów gospodarczych i społecznych;
- niestabilny poziom poparcia społeczeństw UE dla procesu rozszerzenia;
- fakt, iż negocjacje toczyły się jednocześnie aż z 12 państwami kandydującymi.
Efektywne prowadzenie rokowań akcesyjnych nie byłoby możliwe bez spełnienia przez Polskę szeregu uwarunkowań wewnętrznych:
- przede wszystkim utrzymania stałego poparcia społecznego dla idei członkostwa w Unii Europejskiej, co nie byłoby możliwe bez priorytetowego traktowania członkostwa Polski w UE przez kolejne polskie rządy, niezależnie od opcji politycznej jaką reprezentowały;
- stworzenia sprawnych struktur i procedur administracyjnych niezbędnych dla prowadzenia procesu negocjacyjnego;
- utrzymania wysokiego tempa procesów dostosowawczych, które miały bardzo istotny i bezpośredni wpływ na przebieg rozmów o członkostwo.
Przebieg procesu negocjacji
Negocjacje o członkostwo Polski w Unii Europejskiej rozpoczęły się 31 marca 1998 roku, w wyniku decyzji podjętej przez Radę Europejską w Luksemburgu (grudzień 1997 r.). Wśród państw zaproszonych do rokowań oprócz Polski znalazł się Cypr, Czechy, Estonia, Słowenia i Węgry. Finał rokowań nastąpił podczas szczytu Rady Europejskiej w Kopenhadze 13 grudnia 2002 r. Wraz z „szóstką luksemburską” rozmowy zakończyły cztery spośród sześciu państw kandydujących zaproszonych do rokowań w wyniku decyzji szczytu UE w Helsinkach (grudzień 1999 r.): Litwa, Łotwa, Malta i Słowacja.
Negocjacje o członkostwo w UE mają swoją specyfikę i oryginalne zasady.
Stronami negocjacji są - kraj kandydujący i piętnaście państw członkowskich UE. Obie strony mają wspólny cel - członkostwo kraju kandydującego w Unii Europejskiej na warunkach, które pozwolą mu wywiązać się jak najlepiej z obowiązków wynikających z członkostwa. W interesie zjednoczonej Europy jest aby, każdy spośród jej członków był mocnym ogniwem w budowanej misternie od 50 lat konstrukcji.
Członkostwo w UE wiąże się z przyjęciem całości jej dorobku prawnego. W toku negocjacji uzgadniane są rozwiązania przejściowe, w sytuacji, kiedy kraj kandydujący uznaje, iż przyjęcie pewnych regulacji, wiążąc się z istotnymi nakładami finansowymi, nie będzie możliwe od momentu uzyskania członkostwa. Poza określeniem długości i zakresu okresów przejściowych negocjacje dotyczą ustalenia wysokości udziału kraju kandydującego w budżecie UE oraz określenia sposobu uczestnictwa w politykach wspólnotowych.
Negocjacje toczą się w ramach Międzyrządowej Konferencji Akcesyjnej. Strony reprezentowane są przez ministrów spraw zagranicznych, a na poziomie roboczym -zastępców szefów delegacji: ambasadorów państw UE i głównych negocjatorów po stronie krajów kandydujących.
Komisja Europejska, odgrywając niezwykle istotną rolę w tym procesie, jest pośrednikiem między negocjującymi stronami.
Podczas zakończonych właśnie negocjacji skorzystano z doświadczeń poprzedniego rozszerzenia UE i podzielono całość substancji negocjacyjnej na 31 obszarów. Ponadto strony przyjęły generalną zasadę, że stanowisko zajęte w danym obszarze negocjacyjnym nie mogło wpływać na stanowisko w innych obszarach oraz iż niczego nie można uznać za ostatecznie uzgodnione dopóki nie uzgodniono wszystkich warunków członkostwa.
Etapem przygotowawczym negocjacje był przegląd prawa wspólnotowego i porównanie go z prawem polskim. W wyniku dokonanego przeglądu Polska w stanowisku negocjacyjnym składała deklarację o gotowości przyjęcia przed uzyskaniem członkostwa dorobku prawnego UE w danym obszarze. Jeśli w wyniku analiz uznano, iż wprowadzenie niektórych regulacji do polskiego porządku prawnego nie będzie możliwe przed datą przystąpienia do UE, Polska występowała z wnioskiem o przesunięcie daty dostosowania prawa polskiego w danej kwestii czyli o tzw. okres przejściowy. Innym wyjątkiem od przyjęcia dorobku prawnego UE jest tzw. derogacja czyli stałe wyłączenie spod działania prawa wspólnotowego. W odpowiedzi UE przestawiała wspólne stanowisko co oznaczało otwarcie negocjacji w danym obszarze. Rokowania trwały do momentu uzgodnienia stanowisk, w wielu obszarach nawet kilka lat, w niektórych otwarcie i zakończenie rozmów odbyło się w trakcie jednej sesji negocjacyjnej. Negocjacje rozpoczęły się od najmniej problematycznych obszarów, co umożliwiło uzyskanie wymiernego postępu w pierwszej fazie negocjacji. Najtrudniejsze problemy negocjacyjne, dotyczące finansowych aspektów członkostwa (udziału Polski w budżecie UE, dopłaty bezpośrednie dla rolników) odłożone zostały na końcowy etap negocjacji i toczyły się do ostatniego momentu przed zakończeniem całego procesu.
Prezentacja wyjściowego stanowiska negocjacyjnego Polski
W swym wyjściowym stanowisku Polska przedstawiła motywy ubiegania się o członkostwo w Unii Europejskiej, oczekiwania związane z przystąpieniem do UE oraz deklaracje związane z wypełnianiem obowiązków członka UE.
Polska podzielając wartości będące fundamentem jedności Unii Europejskiej, a w szczególności zasadę równości, solidarności, praworządności oraz pomocniczości, demokracji, poszanowania praw człowieka, społeczeństwa opartego na otwartości i pluralizmie oraz gospodarce wolnorynkowej uznała integrację z instytucjami europejskimi za priorytet polityki zagranicznej. Jednocześnie zadeklarowała chęć wniesienia twórczego wkładu w rozwój tożsamości europejskiej opartej na wspólnej historii i tradycji oraz poszanowaniu różnorodności i odrębności kulturowej.
Wchodząc na drogę integracji europejskiej Polska wyraziła oczekiwanie, że członkostwo w UE będzie istotnym elementem przyspieszenia rozwoju kraju, przyniesie umocnienie podstaw trwałego rozwoju gospodarczego, wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw oraz tworzenia nowych miejsc pracy.
Polska zadeklarowała wolę przyjęcia całości dorobku prawnego Unii, jego pełnej implementacji oraz uczestnictwa we wszystkich obszarach integracji.
Rozpoczynając negocjacje Polska wyraziła przekonanie o możliwości znalezienia rozwiązań pozwalających na pełny udział we Wspólnej Polityce Rolnej i Wspólnej Polityce Rybackiej UE oraz przedstawiła intencję udziału w polityce społecznej UE, rozwoju infrastruktury oraz działaniach na rzecz ochrony środowiska.
Polska uznała konieczność skutecznej kontroli polskiej granicy wschodniej oraz wagę zadań z zakresu polityki wizowej, azylowej i imigracyjnej oraz współpracy organów sądowniczych w sprawach cywilnych, jak również współpracy sądowniczej i policyjnej w sprawach karnych; złożyła deklarację, iż w pełni podziela cele wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa UE oraz chce aktywnie uczestniczyć w jej realizacji i rozwoju.
W odniesieniu do problematyki budżetu UE Polska wyraziła oczekiwanie, że negocjacje oparte będą na zasadzie solidarności, przy uwzględnieniu poziomu rozwoju gospodarczego naszego kraju, umożliwiając Polsce równoprawne uczestnictwo w finansowych aspektach wszystkich polityk wspólnotowych.
Polska wyraziła oczekiwanie, że będzie reprezentowana w instytucjach UE zgodna z kryteriami stosowanymi w gronie obecnych państw członkowskich.
Mając przekonanie, iż dla właściwego funkcjonowania rozszerzonej Unii Europejskiej niezbędne jest przeprowadzenie reform instytucjonalnych, Polska wyraziła wolę uczestnictwa w pracach nad reformą.