Znowelizowana ustawa o rachunkowości wprowadza regulacje dotyczące instrumentów finansowych. Nie precyzuje co prawda szczegółowych zasad ich wyceny, ale określa definicje oraz obowiązek ujęcia ich skutków w księgach rachunkowych jednostki.
Nowelizacja formułuje również ogólne zasady wyceny dla specyficznej grupy instrumentów finansowych, jaką są instrumenty zabezpieczające oraz instrumenty złożone, emitowane przez jednostkę.
Uzupełnieniem regulacji ustawowej jest rozporządzenie Ministra Finansów, które zawiera m.in.: zasady uznawania instrumentów finansowych, klasyfikację oraz metody wyceny aktywów finansowych oraz zobowiązań finansowych, zasady wyceny instrumentów zabezpieczających oraz pozycji zabezpieczanych, zakres objaśnień, dotyczących instrumentów finansowych, zawartych w informacji dodatkowej.
Kredyty i ich pochodne
Do instrumentów finansowych zalicza się m.in. wszelkie papiery wartościowe, kredyty i pożyczki (zarówno udzielone jak i zaciągnięte) oraz instrumenty pochodne. Nie trzeba nikogo przekonywać o konieczności posiadania aktualnych informacji na temat udzielonych kredytów czy też innych wierzytelności własnych, są to bowiem znane w polskiej praktyce proste instrumenty finansowe. Zupełnie inaczej należy rozpatrywać instrumenty pochodne, które w naszym kraju pojawiły się dopiero w połowie lat 90.
Są one kontraktami, których wartość zależy (jest pochodną) od wartości innego instrumentu, zwanego bazowym lub pierwotnym. Przykładowo wartość walutowego kontraktu futures zależeć będzie od kursu wymiany walut, których dotyczy, natomiast wartość opcji na akcje – od kursu danych akcji. Cechą charakterystyczną derywat jest także nieznaczna inwestycja początkowa. Nabywca instrumentu pochodnego w momencie zawarcia takiego kontraktu płaci opłatę wstępną lub depozyt zabezpieczający, którego wysokość stanowi niewielki ułamek wartości instrumentu bazowego. Z instrumentami pochodnymi związany jest zatem mechanizm dźwigni, który z jednej strony może przyczynić się do osiągnięcia wysokich zysków przez przedsiębiorstwo, z drugiej strony może być źródłem poważnych strat.
Kłopotliwe derywaty
Derywaty były i są źródłem wielu problemów dla osób związanych z księgowością. Brak regulacji prawnych powodował, że najczęściej transakcje dotyczące instrumentów pochodnych nie były w ogóle wykazywane w sprawozdaniach finansowych, a co najwyżej pozostawały w ewidencji pozabilansowej. Sporządzający sprawozdania wychodzili z założenia, że skoro zawarcie kontraktu, jakim jest instrument pochodny, nie wymaga żadnych inwestycji początkowych lub inwestycje te są stosunkowo niewielkie, zatem nie jest konieczne ujawnianie informacji o nich.
Ujawnianie pełnych informacji na temat derywat nastąpiło dopiero po opublikowaniu Międzynarodowego Standardu Rachunkowości nr 39. W ślad za rozwiązaniami światowymi także w Polsce zdecydowano się na wprowadzenie odpowiednich regulacji.
Znowelizowana ustawa oraz rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie instrumentów finansowych nakładają obowiązek wprowadzenia instrumentów finansowych do ksiąg rachunkowych w momencie zawarcia kontraktu oraz dokonywania ich okresowej wyceny. Instrumenty pochodne, które nie służą celom zabezpieczającym, traktowane są jak aktywa finansowe przeznaczone do obrotu i wyceniane są w wartości godziwej.
Jednostka gospodarcza zobligowana jest do wielu dodatkowych ujawnień w informacji dodatkowej, które dotyczą m.in. metod i założeń ustalania wartości godziwej składników, które są tak wyceniane, opis warunków i terminów zawartych kontraktów, które wpływają na przyszłe przepływy pieniężne.
Dzięki tym ujawnieniom zarząd oraz rada nadzorcza jest świadoma ryzyka, na jakie narażone jest przedsiębiorstwo, w związku z operacjami wykorzystującymi m.in. derywaty, służące zabezpieczeniu przed różnego rodzaju ryzykiem. Dzięki instrumentom zabezpieczającym, jednostka jest w stanie zabezpieczyć się przed m.in. przed niekorzystnymi zmianami cen, kursów walutowych czy stóp procentowych.
Rozporządzenie Ministra Finansów określa rodzaje zabezpieczeń oraz warunki, jakie musi spełnić jednostka, aby zaliczyć transakcje do grupy zabezpieczających.
Ponadto przed rozpoczęciem zabezpieczenia jednostka ma obowiązek sporządzić dokumentację, obejmującą co najmniej określenie celu i strategii zarządzania ryzykiem, identyfikację instrumentu zabezpieczającego oraz składników aktywów lub pasywów albo planowanej transakcji zabezpieczanych przez ten instrument, charakterystykę ryzyka związanego z zabezpieczaną pozycją lub planowaną transakcją, okres zabezpieczenia, opis wybranej metody pomiaru efektywności zabezpieczenia zmian wartości godziwej lub przepływów pieniężnych pozycji zabezpieczanej związanych z określonym rodzajem ryzyka.
Teraz wcześniej
Reasumując, znowelizowane prawo bilansowe wprowadziło do praktyki polskiej obowiązek ujmowania w księgach rachunkowych skutków zawartych kontraktów finansowych nie w momencie ich realizacji, ale już w momencie zawarcia kontraktu. Ze względu na zakres i różnorodność instrumentów finansowych bardzo istotną kwestią jest przyjęta przez zarząd polityka rachunkowości w tym zakresie. Powinna ona znaleźć odzwierciedlenie w dokumentacji określającej dokonane przez jednostkę wybory co do klasyfikacji, zasad uznawania, wyceny, aktualizacji, rozliczania i ujawniania w sprawozdaniach finansowych skutków instrumentów finansowych.
mgr Przemysław Czajor, Katedra Rachunkowości Uniwersytetu Łódzkiego