Od końca XIX w. wzrastało w Polsce zainteresowanie rzeźbiarstwem wśród młodych kobiet. Dziedzina ta, z racji wymaganego wysiłku fizycznego, brudu i kurzu, wciąż uchodziła za typowo męską. Kobiety miały dość ograniczone możliwości zdobycia wykształcenia w tym zakresie, zwłaszcza po likwidacji przez władze carskie Szkoły Sztuk Pięknych po powstaniu styczniowym. W 1897 r. w Krakowie rzeźbiarka Tola Certowicz założyła pierwszą szkołę rzeźby dla kobiet. W 1904 r. kobiety po raz pierwszy dopuszczono do studiowania w ponownie otwartej Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych (późniejszej ASP), w Krakowie – w 1920. Wcześniej mogły się uczyć tylko prywatnie, w pracowniach artystów. Polskie rzeźbiarki poszukiwały więc dodatkowych możliwości kształcenia się za granicą.
Kierunek: Paryż
Na przełomie XIX i XX w. rolę artystycznej stolicy świata pełnił Paryż. Stolica Francji przyciągała wówczas możliwościami edukacyjnymi, wystawienniczymi i bogatym rynkiem sztuki. Przyjeżdżali tam artyści i artystki z różnych krajów. Wystawa w Muzeum Rzeźby w Królikarni opowiada o generacji twórczyń, które wyjechały z Polski do Paryża, by zdobywać wiedzę i studiować w pracowni Antoine’a Bourdelle’a – słynnego rzeźbiarza i pedagoga. Artystki podejmowały studia w jego prywatnej pracowni, jak i w tej prowadzonej w Académie de la Grande Chaumière. Musiały pokonać wiele barier obyczajowo-społecznych, by zrealizować swoje marzenia o artystycznej edukacji.
W polskiej grupie studentek Bourdelle’a dominowały rzeźbiarki, m.in. Jadwiga Bohdanowicz, Janina Broniewska, Luna Drexler, Helena Głogowska, Maria Lednicka-Szczytt, Kazimiera Małaczyńska-Pajzderska, Mika Mickun, Olga Niewska i Zofia Trzcińska-Kamińska, choć przez kilka miesięcy jedną z jego uczennic była też malarka Mela Muter. Zdeterminowane i odważne, chcąc realizować swoje twórcze zamierzenia, weszły w inspirujący świat artystycznej kolonii na paryskim Montparnassie.
Kosmopolityczna szkoła Bourdelle’a
Od końca XIX wieku do 1929 r. Bourdelle wykształcił ponad 500 uczennic i uczniów z całego świata. Najbardziej znani to m.in. Alberto Giacometti, Otto Gutfreund, Henri Matisse, Wiera Muchina, Léon Indenbaum, Germaine Richier i Maria Helena Vieira da Silva.
Wśród jego studentek i studentów zidentyfikowano aż 49 narodowości. W liście z 1922 r. Bourdelle pisał, że miał uczniów „osiemnastu narodowości w ciągu jednego roku”. Pochodzili ze Stanów Zjednoczonych, Polski, Szwecji, Rosji, Wielkiej Brytanii, Rumunii, Szwajcarii, Ukrainy, jak również z Azji i Ameryki Łacińskiej. Wśród kobiet najliczniejsze były Amerykanki, Angielki, Polki i Szwedki. Międzynarodowej popularności Bourdelle’a jako nauczyciela i artysty dowodzą wycinki prasowe na jego temat z lat 1880–1929: pochodzą ze 147 publikacji w aż piętnastu językach.
Wystawa zwraca uwagę na fenomen Bourdelle’a jako pedagoga. Stawia pytania o wpływ mistrza na rozwój indywidualnego talentu jego uczennic. Ze wspomnień wielu studentek Bourdelle wyłania się jako nauczyciel wspierający, namawiający do poszukiwania własnego artystycznego głosu oraz nawołujący do ciężkiej pracy. „Nie słuchajcie innych dróg niż ta, która jest w was, dyktuje wam wasze myśli. Idźcie na jej spotkanie”, mawiał. Edukacja obejmowała korekty rysunków, studia z tzw. żywego modela, zagadnienia teoretyczne, a także wycieczki poza pracownię, podczas których wszyscy oglądali zabytki architektury i zwiedzali wystawy. W Muzeum Rzeźby w Królikarni zaprezentowano różnorodność stosowanych przez studentki Bourdelle’a form, materiałów oraz spektrum podejmowanych przez nie tematów.
Artystyczne sukcesy
Obierając „kierunek Paryż” polskie rzeźbiarki podjęły odważną decyzję o realizacji swoich marzeń. Wykazywały się niezależnością i ogromną samodzielnością. Po zakończeniu edukacji wiele z nich odnalazło własny język plastyczny i realizowało się twórczo przez większość życia.
Zyskały uznanie krytyki otrzymywały zlecenia na pomniki i rzeźby w przestrzeni publicznej. Brały udział i zdobywały nagrody na międzynarodowych wystawach, m.in. Janina Broniewska za rzeźbę Słowianka, a Olga Niewska za Pelikana. Zofia Trzcińska-Kamińska za posąg Chrobrego została uhonorowana złotym medalem na Wystawie Światowej w Paryżu w 1937 roku. Maria Lednicka-Szczytt po wyjeździe do Włoch realizowała liczne zamówienia na rzeźby portretowe najważniejszych osobistości, wykonywała też dekoracje rzeźbiarskie na włoskich statkach transatlantyckich. Wzięła udział w Biennale Sztuki w Wenecji, wystawiała też m.in. w nowojorskim Brooklyn Museum i Rockefeller Center.
Orędownik polskości
Antoine Bourdelle był dla Polaków postacią mającą szczególne znaczenie i dał się poznać jako aktywy orędownik dążeń Polski do niepodległości.
Zajmował ważne miejsce w życiu polskiej kolonii artystycznej w Paryżu. Przyjaźnił się z polskimi artystami, literatami, krytykami, był też patronem licznych wydarzeń. W 1909 r. został oficjalnie wybrany na autora pomnika Adama Mickiewicza, nad którym pracował przez kolejne 20 lat. Pomnik o wysokości 12,6 metra został odlany w brązie. W jego fundamencie umieszczono szkatułkę zawierającą ziemię z kopca Kościuszki. Odsłonięcie nastąpiło 28 kwietnia 1929 r. na placede l’Alma i miało bardzo uroczystą oprawę. Propolska postawa Bourdelle’a została doceniona przez polskie władze, które odznaczyły rzeźbiarza Orderem Odrodzenia Polski – Polonia Restituta. Bourdelle odwiedził też Warszawę: zasiadł wówczas w jury konkursu na pomnik Fryderyka Chopina, miał też okazję odwiedzić pracownię Xawerego Dunikowskiego.
Artystki w zbiorowej pamięci
Artystki studiujące u Bourdelle’a są obecne w polskiej i światowej historii sztuki. Prace wielu z nich znajdują się w przestrzeni publicznej (pomniki, rzeźba parkowa i cmentarna), są prezentowane w muzeach i na wystawach, ale wciąż istnieje konieczność przypominania i badania ich twórczości, poszukiwania dzieł, odtwarzania życiorysów.
Wystawie w Muzeum Rzeźby w Królikarni towarzyszy obszerny katalog pod redakcją naukową dr Ewy Ziembińskiej, kuratorki wystawy. Publikacja po raz pierwszy całościowo ukazuje fenomen Bourdelle’a jako pedagoga polskich artystek oraz ich twórczość.