System kaucyjny ma pomóc pozbyć się butelek i puszek z ulic, lasów, parków. Ma też być elementem wsparcia unijnej gospodarki obiegu zamkniętego (GOZ), czyli takiej, w której dobra materialne będą bardziej przyjazne dla środowiska w całym cyklu ich „życia” – od fazy projektowania, poprzez codzienne użytkowanie, aż po ponowne wykorzystanie i wycofanie z eksploatacji.
Kilka lat poślizgu
Idea GOZ znalazła odzwierciedlenie w dwóch dokumentach wspólnotowych: „Strategia UE ds. tworzyw sztucznych” oraz „Unijny pakiet odpadowy”. Zgodnie z nimi do 2025 r. co najmniej 55 proc. odpadów komunalnych w Unii Europejskiej ma podlegać recyklingowi. Cel ten wzrośnie do 60 proc. w 2030 r. oraz 65 proc. w 2035 r.
Ramy prawne do realizacji celów dają unijne akty prawne: tzw. dyrektywa plastikowa SUP (ang. Single Use Plactics) oraz dyrektywa odpadowa wprowadzająca Rozszerzoną Odpowiedzialność Producenta (ROP).
Pierwsza zakłada, że do 2025 r. powinniśmy zbierać 77 proc. butelek PET, a w perspektywie kolejnych 4 lat – 90 proc. Druga przewiduje, że przedsiębiorcy wprowadzający produkty w opakowaniach na rynek mają w większym stopniu niż obecnie partycypować w kosztach zagospodarowania odpadów z tych opakowań. Wsparciem dla ROP ma zaś być dobrze rozwinięty system kaucyjny.
Polska powinna wdrożyć unijne przepisy dwa lata temu, ale nadal pracuje nad ich kształtem. Jest szansa na transpozycję w tym roku tylko pierwszej z dyrektyw – projekt odpowiedniej ustawy jest już przedmiotem prac w komisjach sejmowych. Co do ROP – samo Ministerstwo Klimatu i Środowiska przyznało, że obecnie nie ma nawet harmonogramu prac nad projektem, który wprowadziłby unijne reguły tego mechanizmu.
Tymczasem ROP miałaby zapewnić finansowanie dla systemu zbierania i przetwarzania odpadów, w którym każde nowo produkowane opakowanie z plastiku ma składać się w 25 proc. z recyklatu, czyli odzyskanego surowca. Okazuje się bowiem, że zbiórka posegregowanych odpadów prowadzona wśród mieszkańców przez samorządy jest droga i nieefektywna, nie zapewnia odzysku na poziomie wyznaczonym limitami UE. Gminy liczą, że część pieniędzy z ROP wesprze lokalne systemy gospodarki odpadami i odciąży mieszkańców, którzy coraz więcej płacą za odbiór segregowanych śmieci.
Sytuację ma poprawić właśnie ustawa o systemie kaucyjnym. W lutym nad projektem pochylił się Komitet Stały Rady Ministrów. Trafi do Sejmu po zaakceptowaniu przez Radę Ministrów.
Jak ma wyglądać system kaucyjny?
Projekt ustawy przewiduje, że przy sprzedaży napojów w opakowaniach pobierana będzie opłata, którą konsument odzyska w momencie zwrotu pustych opakowań lub odpadów opakowaniowych bez konieczności okazania paragonu potwierdzającego wcześniejsze uiszczenie kaucji.
System kaucyjny obejmie jednorazowe opakowania plastikowe i aluminiowe oraz opakowania szklane na napoje wielokrotnego użytku o pojemności do 1,5 l, a także opakowania na napoje z tworzyw sztucznych o pojemności do 3 l, puszki metalowe o pojemności do 1 l oraz butelki szklane wielokrotnego użytku na napoje o pojemności do 1,5 l.
Zrezygnowano z objęcia systemem tzw. małpek, czyli jednorazowych szklanych butelek o pojemności do 250 ml porzucanych w miejscach publicznych. Jak tłumaczył resort klimatu, decyzja była efektem analizy potencjalnych możliwości rozliczenia w systemie jednorazowych butelek, ich trwałości w procesie zbiórki, a także obecnego poziomu recyklingu tych odpadów, który jest niski.
Dla rozwiania wątpliwości w ustawie znalazła się definicja „opakowania na napoje”. Będzie to opakowanie na płyn przeznaczony do bezpośredniego wypicia, bez konieczności poddania go dalszej obróbce, w szczególności woda, sok, nektar, mleko, jogurt i inny pitny produkt mleczny, napój alkoholowy, z wyłączeniem produktów leczniczych, medycznych oraz żywności specjalnego przeznaczenia medycznego – czytamy w uzasadnieniu projektu ustawy.
Kaucja ma być kwotą pieniężną (prawdopodobnie 2 zł). Nie będzie mogła przyjmować innej postaci, np. bonu czy vouchera na realizację przyszłych zakupów w danym sklepie. Projektodawca przyjmuje, że kaucja będzie naliczana na paragonie, na którym będzie widniał zakupiony produkt w opakowaniu objętym systemem kaucyjnym, czyli tak, jak ma to miejsce obecnie przy nieuregulowanych prawnie systemach kaucyjnych.
Wyzwania dla sklepów
Obowiązek odbierania pustych opakowań i odpadów powstałych z opakowań objętych systemem kaucyjnym oraz obowiązek zwrotu kaucji będzie miała każda jednostka handlu detalicznego i hurtowego o powierzchni handlowej powyżej 200 mkw., w której oferowane są produkty w opakowaniach objętych systemem kaucyjnym. Nie będzie miało znaczenia, czy konkretny produkt został w niej zakupiony, ważne, że taki produkt będzie w jej ofercie.
Mniejsze sklepy będą mogły odbierać opakowania i odpady opakowaniowe, a zarazem zwracać kaucję na zasadzie dobrowolności. Wszystkie jednostki handlowe będą natomiast zobowiązane do pobierania kaucji.
Konsument będzie zwracał opakowania w kasach z obsługą lub specjalnie przygotowanych do tego miejscach zbiórki. Możliwa będzie też zbiórka automatyczna, czyli z wykorzystaniem tzw. butelkomatów. Automat po zeskanowaniu kodów kreskowych bądź innych, specyficznych w ramach danego systemu kaucyjnego (np. kodów QR), będzie wydawał określoną kwotę. Możliwe będą także zbiórki mieszane. Np. automat przyjmie opakowanie i wyda paragon, który trzeba będzie przedstawić w sklepie, żeby dostać zwrot kaucji.
Projektodawca nie wyklucza też innych zasad pobierania i zwracania kaucji. Kwestię tę pozostawiono podmiotom prowadzącym system kaucyjny.
Co się stanie z uiszczoną przez konsumenta kaucją, jeśli nie zostanie ona odebrana? Autorzy projektu wskazali, że pieniądze zostaną przeznaczone na finansowanie systemu kaucyjnego.
Więcej niż jeden
Projekt nie określa liczby tworzonych systemów kaucyjnych, może ich być wiele. Określono za to podstawowe warunki, które musi spełnić system kaucyjny tworzony przez podmiot reprezentujący wprowadzających napoje w opakowaniach (np. producentów napojów).
Po pierwsze, system powinien objąć obszar całego kraju i być powszechnie dostępny, tak by konsumenci nawet w małych miejscowościach mogli zwrócić opakowanie lub odpad opakowaniowy.
Po drugie, system ma być powszechny i równie dostępny dla jednostek handlu detalicznego i hurtowego oraz innych punktów odbierających opakowania i odpady, bez względu na ich powierzchnię, a także dla wprowadzających napoje w opakowaniach.
Obecnie funkcjonujące, nieuregulowane prawem systemy (tworzone głównie przez browary) będą wymagały dostosowania do wymagań nowego systemu kaucyjnego.
Barbara Kulka